Βαθμός Αλλοίωσης

Λίγες είναι οι περιπτώσεις παλαιών κτηρίων που δεν έχουν υποστεί επεμβάσεις. Οι επεμβάσεις αυτές θα ομαδοποιηθούν αρχικά σε επιμέρους ενότητες ανάλογα με το εκάστοτε δομικό ή αρχιτεκτονικό στοιχείο που αφορούν και στη συνέχεια θα κατηγοριοποιηθούν τόσο ως προς τη ποιότητα της αλλοίωσης που προκαλούν, όσο και ως προς την αναστρεψιμότητά τους, αν αυτό θεωρηθεί αναγκαίο, με γνώμονα πάντα τις ανάγκες συντήρησης των κτισμάτων στην πάροδο του χρόνου και βελτίωσης των συνθηκών ζωής των χρηστών τους. Τέλος θα γίνει μια σύντομη αναφορά στην αλλοίωση που προκαλείται στον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του συνόλου του οικισμού, κάτι το οποίο θα αναλυθεί καλύτερα στην ενότητα των συμπερασμάτων.

Ακόμα θεωρούμε ότι τα ερειπωμένα κτίσματα δεν αλλοιώνουν τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα της περιοχής, αφού διατηρούν, τα παραδοσιακά αρχιτεκτονικά στοιχεία και μοτίβα, χωρίς μετατροπές. Ταυτόχρονα όμως, προσδίδουν ενδεχομένως ένα χαρακτήρα εγκατάλειψης στον οικισμό, ιδιαίτερα όταν βρίσκονται σε μεγαλύτερες συγκεντρώσεις. Επιπλέον όταν η θέαση τους γίνεται σε αντιπαραβολή με νεότερα κτίσματα, αντιλαμβάνεται κανείς αφενός την έλλειψη εκτίμησης και σεβασμού προς τα δείγματα μιας παλαιότερης αρχιτεκτονικής καθώς και την μεταβολή των αξιών της κοινωνίας που εκφράζεται και μέσα από την αρχιτεκτονική.

ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΝΟΙΓΜΑΤΑ
1. ΚΛΕΙΣΙΜΟ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ
Σε κάθε επιμέρους περίπτωση κλεισίματος ανοιγμάτων, το τελικό αποτέλεσμα θεωρούμε πως αλλοιώνει ιδιαίτερα τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του συγκεκριμένου κτίσματος, αφού διαταράσσει την συμμετρία και την αρμονία των όψεων. Επειδή, όμως, κάθε τέτοια ενέργεια αφήνει το αποτύπωμα της στην όψη του κτηρίου, υποδηλώνοντας σαφώς ότι κάτι υπήρχε και αφαιρέθηκε αργότερα, και παρότι συναντάται ευρέως στη περιοχή, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελεί για το σύνολο του οικισμού ήπια αλλοίωση.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, η επέμβαση αυτή, αξιολογείται ως δυσμενέστερη, ιδιαίτερα όταν εμφανίζεται με το πέρασμα μιας καμινάδας μπροστά από το τέως άνοιγμα, ή, όταν χρησιμοποιούνται άλλα υλικά, πέραν της πέτρας, τα οποία ναι μεν είναι δυνατό να αφαιρεθούν ευκολότερα και δεν δημιουργούν παραπλανητικές εντυπώσεις, εντείνουν όμως τη διαφοροποίηση του παραδοσιακού παλαιότερου και του ασύμβατου νεότερου.

2. ΝΕΑ ΑΝΟΙΓΜΑΤΑ
Η κατασκευή νέων ανοιγμάτων θεωρείται εξ’ορισμού κακή επέμβαση, διότι παρεμβαίνει στη δομή του κτίσματος, τη λιθοδομή. Ελάχιστες, μέχρι μηδενικές είναι οι περιπτώσεις που η επέμβαση γίνεται με τέτοια δεξιοτεχνία που δε γίνεται καν αντιληπτή. Τις περισσότερες φορές, όμως, η κατασκευή αυτή γίνεται με προχειρότητα και πολύ κακή τεχνική, η οποία ευθύνεται στην άγνοια ή την αδιαφορία τόσο για την κατασκευαστική λογική των παραδοσιακών πετρόκτιστων οικοδομημάτων όσο και για τις μορφολογικές τους τυπολογίες.
Η γεωμετρία των παραδοσιακών ανοιγμάτων των παραδοσιακών κτισμάτων υπαγορεύονταν από τις δυνατότητες του εκάστοτε δομικού υλικού, δηλαδή της πέτρας και του ξύλου. Επειδή τα υλικά αυτά δεν μπορούσαν να γεφυρώσουν μεγάλα ανοίγματα, τα σχήματα που προέκυπταν ήταν κατά βάσην υψίκορμα, ή τετράγωνα, μικρού πλάτους. Τα νέα υλικά που χρησιμοποιούνται, μεγαλύτερης καμπτικής και διατμητικής αντοχής, επιτρέπουν τη δημιουργία διαφορετικών, πολλές φορές δε και παράταιρων μορφών.
Όσον αφορά τη θέση των ανοιγμάτων, και αυτή προέκυπτε από τη διαδικασία δόμησης λιθοδομών (φέρουσα τοιχοποιία). Η πέτρα χτιζόταν σε στρώσεις, οπότε και τα ανοίγματα, με μικρές αποκλίσεις, είχαν το ίδιο ύψος πρεκιού και ποδιάς, δημιουργώντας ζώνες ανοιγμάτων. Ακόμα δινόταν ιδιαίτερη προσοχή στη σωστή και ομαλή μεταφορά των φορτίων στο έδαφος, η οποία επιτυγχάνετο με τη κατακόρυφη στοίχιση των ανοιγμάτων.
Η αλλοίωση που προκαλείται σε κάθε κτίσμα από τέτοιες επεμβάσεις, θα αξιολογηθεί ως σοβαρότερη από την προηγούμενη διότι, όχι μόνο διαταράσσει τις βασικές αρχιτεκτονικές αρχές στην όψη, δημιουργώντας ψευδή εικόνα, προσδίδοντάς της μια αίσθηση ανισορροπίας και καταστρέφοντας κάθε ένδειξη της προηγούμενης μορφής, αλλά εμφανίζει και μηδενική δυνατότητα αντιστρεψιμότητας.
Στη κλίμακα του οικισμού, η αλλοίωση που προκαλείται είναι σαφώς σημαντικότερη από αυτή της προηγούμενης κατηγορίας, παραμένει όμως ήπια, διότι εν τέλει δε διαταράσσει τη συνολική του εικόνα και αίσθηση.

3.  ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΥΠΑΡΧΟΝΤΩΝ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ
Αποτελούν επεμβάσεις με, συγκριτικά με τις προηγούμενες, τη χειρότερη επίπτωση στο κτίσμα, αφού συνθέτουν τα κακά στοιχεία των δύο παραπάνω. Αφορούν την μεταβολή των αναλογιών του ανοίγματος, οπότε και των αρχικών αρμονικών αναλογιών κενού και πλήρους σε ολόκληρη την όψη, πράγμα καταστροφικό για τη φυσιογνωμία του κτηρίου. Ακόμα αφορούν, το μερικό κλείσιμο του αρχικού ανοίγματος και το περιορισμό του σε ένα κομμάτι αυτού, πολλές φόρες με ταυτόχρονη μετάθεση των αξόνων του, πράγμα που όχι μόνο παράγει την ίδια αίσθηση δυσαρμονίας, αλλά συχνά ξεφεύγει από τα όρια της στοιχειώδους καλαισθησίας.
Στη κλίμακα του οικισμού, δεν θεωρούμε ότι προκαλούν σημαντική αλλοίωση, ειδικά όταν αυτές γίνονται με διακριτικότητα και με μέριμνα για την διατήρηση του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα.

4. ΑΛΛΑΓΗ ΚΟΥΦΩΜΑΤΩΝ
Τέτοιες επεμβάσεις είναι πολύ συνηθισμένες στη περιοχή του Κάστρου, κι αυτό διότι τα παλαιότερα κουφώματα με τη πάροδο του χρόνου καταστρέφονται, οπότε εμφανίζεται η ανάγκη αντικατάστασης τους. Όταν το νέο κούφωμα προσεγγίζει την υλικότητα και τη μορφή του αρχικού, τότε η αλλοίωση είναι μηδαμινή. Ακόμα όμως και αν δεν τηρηθεί το παραπάνω, πχ κούφωμα αλουμινίου, η αλλοίωση ανάγεται σε ήπιου βαθμού, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Για το λόγο αυτό και σε επίπεδο οικισμού, κατατάσσεται στις ήπιες αλλοιώσεις.

ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΕ ΕΞΩΣΤΕΣ
Σε αυτή τη κατηγορία συγκαταλέγουμε την αντικατάσταση κατεστραμμένων εξωστών με νέους σπανιότερα ξύλινους, συχνότερα μεταλλικούς ή μπετονένιους, και την ολική αφαίρεση εξώστη. Επειδή είναι κατανοητή η ανάγκη συντήρησης των κτισμάτων λόγω της φθοράς των παλιών δομικών υλικών καθώς και η προτίμηση σε υλικά που προσφέρουν μεγαλύτερη αντοχή στο χρόνο, αν δεν προκύπτει μεγάλη μεταβολή στη ποιότητα της μορφής του στοιχείου, η επέμβαση αυτή κατατάσσεται στις ήπιες αλλοιώσεις τόσο στα επιμέρους κτίσματα όσο και στο σύνολο του οικισμού. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις όπου η μορφή του εξώστη μεταβάλλεται σημαντικά (μακραίνει ή πλαταίνει, γυρνάει περιμετρικά στο οίκημα, αποκτάει φουρούσια, διακοσμητικά στοιχεία), οπότε και η αλλοίωση θεωρείται σοβαρή, ανεξάρτητα υλικού και αντιστρεψιμότητας, διότι διαλύει τη τυπολογία του κτίσματος. Σε γενικές γραμμές η αλλοίωση που προκαλείται στον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του οικισμού χαρακτηρίζεται ήπια.

ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΕ ΣΤΕΓΑΣΗ
Με δεδομένο ότι οι στέγες κατασκευάζονταν από ξύλο, ένα υλικό το οποίο φθείρεται με τη πάροδο του χρόνου, είναι λογική η ανάγκη συνολικής ή μερικής αντικατάστασης τους. Δύο βασικές μορφές παρεμβάσεων είναι ορατές:
Πρώτον, η στέγη ενισχύεται με φύλλα λαμαρίνας κάτω από τα κεραμίδια, επέμβαση που, τουλάχιστον μορφολογικά, δεν επιφέρει καμία σημαντική αλλοίωση.
Δεύτερον, η βάση της στέγης ενισχύεται είτε με περιμετρικό μπετονένιους σενάζ, είτε με συμπλήρωση της ανώτερης ζώνης της τοιχοποιίας. Παρότι οπτικά παράταιρο δεν επηρεάζει τόσο ουσιαστικά τις ποιότητες της όψης. Σε κάθε περίπτωση η αναγκαιότητα των επεμβάσεων στη στέγαση, και ειδικά στα κτήρια που χρησιμοποιούνται κάνει αυτού του είδους τις επεμβάσεις ευκολότερα αποδεκτές, μόνον όταν, βέβαια, διατηρείται αναλλοίωτη η μορφή και η γεωμετρία της στέγης. Η αλλοίωση λοιπόν που προκαλείται θεωρούμε ότι είναι ήπια.

ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΕ ΤΟΙΧΟΠΟΙΕΙΑ
ΑΡΜΟΛΟΓΗΣΗ
Μια από τις επεμβάσεις που εμφανίζονται με τη μεγαλύτερη συχνότητα είναι η αρμολόγηση των λιθοδομών. Σε περίπτωση που αυτή δεν καταστρέφει το ανάγλυφο της λιθοδομής, θεωρούμε ότι δεν προκαλεί καμία αλλοίωση στον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του κτίσματος. Αντίθετα, όταν η τελική εικόνα της λιθοδομής είναι τελείως διαφορετική και ανειλικρινής, η επέμβαση κατατάσσεται στις σοβαρές αλλοιώσεις. Ακόμα, όταν δε γίνεται χρήση συνδετικών υλικών φιλικών προς τη λογική του αρμολογήματος, αλλά υλικών που δεν επηρεάζουν τόσο τη μορφή, όσο τη δομή και τη λειτουργία του τοίχου, όπως είναι τα κράματα με τσιμέντο, η επέμβαση και πάλι κατατάσσεται στις σοβαρές αλλοιώσεις στο κτίσμα. Στο σύνολο του οικισμού, επειδή τις περισσότερες φορές η επέμβαση αυτή γίνεται επιτυχώς, η αλλοίωση είναι ήπια.

ΣΟΒΑΤΙΣΜΑ
Το σοβάτισμα, ανεξάρτητα από τον τρόπο που γίνεται ή την πυκνότητα στην οποία βρίσκεται στον οικισμό, θεωρούμε πως αποτελεί σοβαρότατη αλλοίωση του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα του οικισμού. Αυτό συμβαίνει διότι δίνει τελείως διαφορετική υφή και αίσθηση στις λιθοδομές, διαφοροποιεί έντονα τις επιφάνειες λόγω του φωτεινού λευκού χρώματος σε αντίθεση με τα γήινα χρώματα που κυριαρχούν στη παραδοσιακή αρχιτεκτονική (το χρώμα της πέτρας και του ξύλου) και παράγει αισθητική και οπτική ασυνέχεια στο σύνολο του οικισμού, χάνεται η συνολικότητα του οικισμού.
Στην ίδια κριτική υπόκειται και οποιαδήποτε άλλη, ίδιας λογικής παρέμβαση, όπως είναι ο χρωματισμός επιφανειών ο οποίος συναντιόταν μόνο στα κουφώματα.
Σε δυσμενέστερη θέση αξιολογούνται οι επεμβάσεις με σοβάτισμα που εφαρμόζονται τοπικά σε ένα κτήριο και όχι στη συνολική του επιφάνεια. Με το τρόπο αυτό ταυτόχρονα ακυρώνεται η άμεση αίσθηση της ογκομετρίας του κελύφους που προσφέρει ο λίθινος τοίχος ή ο επιχρισμένος στο σύνολο της επιφάνειας του, και ταυτόχρονα προκαλείται η οπτική ανεξαρτητοποίηση των επιμέρους όγκων.

ΕΠΙΣΚΕΥΕΣ ΛΙΘΟΔΟΜΩΝ
Όσον αφορά τις επισκευές στη λιθοδομή, στην περίπτωση που αυτή έχει μείνει γυμνή από σοβά οπότε επιτρέπεται η θέαση της επέμβασης, διακρίνουμε δύο περιπτώσεις:

1. Επισκευή της λιθοδομής με τη χρήση πέτρας. Στην περίπτωση αυτή, και για να θεωρείται η επέμβαση επιτυχής θα πρέπει οι πέτρες που χρησιμοποιούνται να μην είναι λαξεμένες, τυποποιημένες, δηλαδή πλήρως τετραγωνισμένες. Δυστυχώς αυτός ο κανόνας δε τηρείται πάντα, οπότε τα νέα τμήματα της λιθοδομής ξεχωρίζουν σα μπαλώματα πάνω στον ενιαίο τοίχο. Παρόλα αυτά η αλλοίωση που προκαλεί είναι μάλλον ήπια αφού η υλικότητα και η αίσθηση του στοιχείου παραμένει σχεδόν ίδια.
2. Επισκευή της λιθοδομής με χρήση άλλων υλικών (μπετόν, τσιμεντόλιθοι, οπτόπλινθοι, φύλλα λαμαρίνας). Σε κάθε περίπτωση, η χρήση άλλων υλικών στην τοιχοποιία, όπως και η ενίσχυση της με εμφανή μπετονένια σενάζ, αποτελούν παραποίηση του παραδοσιακού τρόπου δόμησης και κακοποίησης της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής έκφρασης, και κατατάσσονται στις σοβαρές αλλοιώσεις.

ΠΡΟΣΘΗΚΕΣ
Με τη πάροδο του χρόνου, νέες ανάγκες οπότε και νέες απαιτήσεις χώρων δημιουργούνται στους κατοίκους των παραδοσιακών οικισμών. Για το λόγο αυτό, λοιπόν, στα υπάρχοντα κτίσματα κατασκευάζονται προσθήκες είτε όγκων, είτε επιφανειών ή και μεμονωμένων στοιχείων.
Τα παραδοσιακά κτίσματα ακολουθούν μια συγκεκριμένα τυπολογία, η οποία περιλαμβάνει τρείς βασικούς τύπους με συγκεκριμένες αναλογίες και με ενιαία κατασκευαστική λογική. Με την άναρχη προσθήκη όγκων, η οποία αντιμετωπίζεται μόνο με βάση τη λειτουργικότητα του χώρου και όχι την μορφολογική συμμετοχή του, προκύπτουν σοβαρές αλλοιώσεις στον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα κάθε κτιρίου ξεχωριστά, αλλά και στην συνολική εικόνα του οικισμού. Κατ’ αρχήν διασπώνται οι παραδοσιακοί τυπολογικοί κανόνες, ειδικά σε περιπτώσεις επεμβάσεων μεγάλου μεγέθους, και παράγονται νέες μορφές κτισμάτων, με αυξημένη συνήθως πολυπλοκότητα. Συχνά δε, το τελικό αποτέλεσμα δίνει την αίσθηση ότι ξεπερνά τη κλίμακα του οικισμού, ότι αποτελεί εξαίρεση. Επιπροσθέτως, παρατηρείται ότι τις περισσότερες φορές που προστίθεται όγκος στο σώμα του αρχικού κτίσματος δεν γίνεται προσπάθεια ενοποίησης του παλιού με το νέο με ενιαία στέγαση. Συνήθως δε, ο νέος όγκος μένει χωρίς κεραμοσκεπή, ή η μορφή και η ποιότητα της στέγης παρεκκλίνει σημαντικά από αυτήν του παλαιότερου κτίσματος. Σε κάθε περίπτωση θεωρούμε ότι οι προσθήκες δεν καταφέρνουν να ενσωματωθούν στο αρχικό κτίσμα, αλλά κι αν η διαφοροποίηση αυτή είναι θεμιτή, ο χειρισμός γίνεται άτσαλα και ασυνείδητα και λειτούργησε βάρος των αρχικών μορφών.

Στις προσθήκες επιφανειακών στοιχείων, ή άλλων που δίνουν την ίδια αίσθηση, θα κατατάξουμε τις εκτεταμένες κατασκευές από οπλισμένο σκυρόδεμα όπως είναι τα στέγαστρα, τις βεράντες, τους ημιυπαίθριους χώρους κ.ο.κ. Χαρακτηριστικό στοιχείο τέτοιων επεμβάσεων είναι ότι παρότι δεν παρερμηνεύονται στη διαδικασία αναγνώρισης του αρχικού κτίσματος και των πρόσθετων στοιχείων, προκαλούν μια οπτική σύγχυση τόσο λόγω της υλικότητας τους, όσο και λόγω των ίδιων των δυνατοτήτων του σκυροδέματος, που δίνουν την δυνατότητα παραγωγής νέων μορφών.
Τα στοιχεία που κατασκευάζονται από οπλισμένο σκυρόδεμα δίνουν έντονα την εντύπωση μονόλιθου. Στις παραδοσιακές κατασκευές το κυρίαρχο στοιχείο ήταν το πέτρινο κέλυφος, ενώ τα πρόσθετα στοιχεία διαφοροποιούνταν έντονα με την υλικότητά τους (ξύλο, μέταλλο) και τη κλίμακα τους. Με τη κατασκευή εκτεταμένων στοιχείων από μπετόν το κέλυφος αποδυναμώνεται, δίνει την αίσθηση ότι διασπάται από ένα ισχυρότερο στοιχείο.
Παράλληλα εμφανίζονται νέες μορφές, όπως αυτή της μεγάλης οριζόντιας επιφάνειας, και γίνεται ορατή στην όψη η σχέση δοκού επί στύλου. Τέλος ανατρέπεται η παραδοσιακή σχέση κενού και πλήρους στη δομή του κτηρίου και αντικαθίσταται από αυξημένη διατρητότητα. Λόγω των παραπάνω, θεωρούμε ότι οι επεμβάσεις αυτές κατατάσσονται στις σοβαρές αλλοιώσεις του χαρακτήρα του οικισμού.

Τέλος, στα επιμέρους στοιχεία κατατάσσονται οι σωληνώσεις κάθε μορφής, οι οποίες προκύπτουν σαφώς από την αναγκαιότητα εκσυγχρονισμού των εγκαταστάσεων (απορροή ομβρίων, αποχετεύσεις, καμινάδες), ο χειρισμός τους όμως γίνεται άτεχνα και με προχειρότητα. Πιο συγκεκριμένα, η αδιάκριτη τοποθέτηση γραμμικών στοιχείων που διατρέχουν την όψη από πάνω ως κάτω χωρίς να ακολουθούν καν τις κυρίαρχες χαράξεις, αλλά σε τυχαίους άξονες, επιφέρει δυσαρμονικό αποτέλεσμα. Συχνά δε η επιλογή της μορφής, του χρώματος ή του υλικού των στοιχείων είναι ιδιαίτερα ατυχής. Όσον αφορά την προσθήκη καμινάδων, αυτή δεν επηρεάζει τη συνολική αίσθηση του κτίσματος όταν διατηρείται στο εσωτερικό του κελύφους. Αντίθετα η κακότεχνη επικόλληση τους στο εξωτερικό των κτηρίων με κακή κατασκευαστική λεπτομέρεια, με πλήρη ασέβεια στον παραδοσιακό χαρακτήρα καθώς και με αδιαφορία για τη μορφή, το χρώμα και το υλικό του προστιθέμενου στοιχείου έχει επιπτώσεις μεγαλύτερης σημασίας από την ίδια τη κλίμακα της επέμβασης. Θεωρούμε ότι αυτές οι επεμβάσεις προκαλούν σοβαρές αλλοιώσεις τόσο λόγω των παραπάνω, όσο και λόγω της συχνότητας εμφάνισης τους.