Εξέλιξη - Ανάπτυξη

Πάνω από τον περιμετρικό γκρεμό του βράχου, που έχει μήκος περίπου 1,5 χιλιόμετρο, σχηματίζεται ένα κεκλιμένο πλάτωμα, όπου αναπτύχθηκε η Άνω Πόλη. Προς τη νοτιοανατολική πλευρά, κάτω από τον γκρεμό, σχηματίζεται ένας σχετικά μεγαλύτερος επίπεδος χώρος και εδώ αναπτύχθηκε η Κάτω Πόλη συγχρόνως με την Άνω. Μία στενή λωρίδα στεριάς που κόβεται από μια γέφυρα, φαίνεται να συνδέει σήμερα το βράχο με την Πελοπόννησο. Όμως, άλλοτε, ως τα τέλη του 19ου αιώνα, στην ίδια θέση υπήρχε μία κατασκευή από 14 θόλους και μια ανασυρόμενη γέφυρα. Οι θόλοι αυτοί δεν ήταν κατασκευή της ενετοκρατίας, όπως κακώς πιστεύεται, αλλά η βυζαντινή γέφυρα, πιθανόν μάλιστα, με μετασκευές, η αρχική κατασκευή του 6ου αιώνα. 

Στο ψηλότερο σημείο, στα 200 μέτρα περίπου, βρίσκονται ερείπια ενός φρουρίου ορθογωνικού με γωνιακούς πύργους, πιθανότατα του 6ου αιώνα. Στο φρούριο αυτό οδηγούσε κατ’ ευθείαν από τη γέφυρα μια οχυρωμένη άνοδος, που έπαψε να είναι εν χρήσει με το τέλος της βυζαντινής περιόδου και σφραγίστηκε με ένα ψηλό τείχος από τους Τούρκους το 1564.  

Ο χώρος της Άνω Πόλης είναι σήμερα μια έκταση ερειπίων, μια έκταση πολύ μεγαλύτερη από τις συνήθεις μεσαιωνικές πόλεις. Ουσιαστικά έπαψε να είναι πόλη όταν παραδόθηκε στους Βενετούς το 1690 και έφυγαν οι Τούρκοι κάτοικοι που έμεναν επάνω. Εγκαταστάθηκαν τότε οι φρουρές και κάποιοι αξιωματούχοι, χωρίς άλλους κάτοικους, και από τότε δεν κατοικήθηκε συστηματικά. Οι οχυρώσεις που σώζονται ανάγονται κυρίως στη βυζαντινή εποχή και την Α΄ Τουρκοκρατία. Το οδικό δίκτυο δεν είναι σαφές, διακρίνονται όμως κάποιοι οδικοί άξονες κατά διαστήματα, ένας από τους οποίους πρέπει να διέσχιζε κατά μήκος την έκταση της πόλης, καθώς και δρόμοι κάθετοι προς αυτόν. Τα ερείπια των σπιτιών δείχνουν πως είχαν σημαντικές διαστάσεις, πολύ μεγαλύτερες από των σπιτιών της Κάτω Πόλης, που ήταν πολύ πιο πυκνοκατοικημένη. 

Η Κάτω Πόλη αποτελούσε το πιο ζωντανό τμήμα της καστροπολιτείας, όπου διέμεναν οι ναυτικοί, οι έμποροι, οι βιοτέχνες και γεωργοί. Την περικλείουν τείχη από τρεις πλευρές κι από την τέταρτη ο βράχος. Η θέση των τειχών, παρά τις διάφορες αλλαγές και ανοικοδομήσεις δεν έχει ουσιαστικά αλλάξει και προσδιορίζει και την έκταση της. Τα κτίσματα δεν εκτείνονταν πέρα από τα τείχη και είχαν πολύ πυκνή δόμηση.  

Από το δυτικό τείχος βρίσκεται η κύρια πύλη, απ’ όπου ως σήμερα μπαίνει κανείς στην πόλη. Από εδώ ξεκινάει η Αγορά, ο εμπορικός δρόμος με μαγαζιά (και εργαστήρια) στις δύο πλευρές. Ένας κάθετος άξονας που οδηγούσε από τη θαλάσσια πύλη του Πορτέλλου στις «Βόλτες» το μονοπάτι ανόδου για την Άνω Πόλη διασταυρωνόταν με την Αγορά στη θέση της Πλατείας του Ελκομένου. Ένας άλλος δρόμος ακολουθούσε το θαλάσσιο τείχος, παράλληλα και σε χαμηλότερη στάθμη. Σε πολλά σημεία ο δρόμος αυτός καλυπτόταν από θόλο: «δρομική» Το οδικό δίκτυο έχει υποστεί πολύ σημαντικές μεταβολές ανά τους αιώνες και συχνά μέσα στην έκταση των σημερινών ιδιοκτησιών αναγνωρίζονται δρόμοι που έπαψαν να χρησιμοποιούνται. 

Κατά τη διάρκεια του 14ου αιώνα ο οικισμός είχε φτάσει στη μέγιστη ακμή και είχε αναπτυχθεί από το ανατολικό άκρο του βράχου έως και τη γέφυρα. Την επέκταση αυτή επιβεβαιώνουν υπολείμματα στερνών και τοίχων, καθώς και λιγοστά ερείπια εκκλησιών που σώζονται σε πολύ κακή κατάσταση. Από τα τέλη του 14ου αιώνα και σε όλη τη διάρκεια της Α΄ Ενετοκρατίας παρατηρείται γεωγραφική συρρίκνωση και κάμψη της πόλης. Πραγματοποιούνται ωστόσο έργα συντήρησης των τειχών και εργασίες ανακατασκευής του Μητροπολιτικού ναού, ενώ τοποθετείται καμπαναριό στην πλατεία. Με την κατάληψη όμως της πόλης από τους Τούρκους πραγματοποιήθηκαν πιο σημαντικές αλλαγές. Συγκεκριμένα μετατράπηκε σε τζαμί το καθολικό του μοναστηριού των Κατηχουμένων, χτίστηκε δεύτερο τζαμί στην κεντρική πλατεία και πραγματοποιήθηκαν μεγάλης κλίμακας οχυρωματικά έργα.  

Κατά την περίοδο της Β΄ Ενετοκρατίας πραγματοποιήθηκαν αισθητές αλλαγές στον οικιστικό ιστό κυρίως λόγω της έντονης οικοδομικής δραστηριότητας. Επίσης, πραγματοποιήθηκαν έργα ενίσχυσης των οχυρώσεων και επισκευάστηκαν οι περισσότεροι ναοί της πόλης. Την περίοδο της Β΄ Τουρκοκρατίας πολλές από τις οικίες συνενώνονται με αποτέλεσμα να αλλοιωθεί σημαντικά ο ιστός της πόλης.  

Κατά την οθωνική περίοδο και συγκεκριμένα το 1836 ανατέθηκε στο γεωμέτρη Othon del Mirbach η εκπόνηση μελέτης για τον εκσυγχρονισμό της πόλης κατά τα πρότυπα των δυτικών ευρωπαϊκών πόλεων. Το σχέδιο περιλάμβανε σημαντικές μετατροπές του οικοδομικού ιστού – διανοίξεις δρόμων, κατεδαφίσεις κτηρίων και δημιουργία πλατειών − παραβλέποντας τα σημαντικά μεσαιωνικά στοιχεία της πόλης. Το  μόνο που πραγματοποιήθηκε από το μεγαλεπήβολο σχέδιο είναι η δημιουργία της πλατείας μπροστά από το ναό της Παναγίας της Χρυσαφίτισσας. 

Πηγές: Μονεμβασία- Ξαναγράφοντας σε παλίμψηστα, Καλλιγάς Γ. Αλέξανδρος, Καλλιγά Χάρις 

Καθημερινή, Τόμος ΙΒ- Πελοπόννησος  

Διαπανεπιστημιακό μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών «Διαχείριση μνημείων: Αρχαιολογία, πόλη και Αρχιτεκτονική» με τίτλο «Μελέτη Αποκατάστασης και Ανάδειξης της Άνω Πόλης της Μονεμβασιάς»