Επιμέρους Οικιστικές Ενότητες

Ο πολεοδομικός ιστός δημιουργήθηκε κυρίως κατά τη Παλαιοχριστιανική και Πρωτοβυζαντινή περίοδο, πράγμα το οποίο αιτιολογείται από συχνές εχθρικές επιδρομές της εποχής. Αλλάζει λοιπόν εκείνη την εποχή η οργάνωση της Μονεμβασιάς, η οποία εγκαταλείπει τον μνημειακό της χαρακτήρα και οχυρώνεται με τείχη. Η οχύρωση αυτή ακολουθεί το μεσαιωνικό σύστημα, ακρόπολη στο υψηλότερο σημείο και δύο οχυρωματικοί περίβολοι χαμηλότερα, που την διαχωρίζουν σε Άνω και Κάτω Πόλη. 

Η Κάτω Πόλη αποτελούσε το πιο ζωντανό τμήμα της Καστροπολιτείας, όπου διέμεναν οι ναυτικοί, οι έμποροι, οι βιοτέχνες και γεωργοί. Πιθανόν ίσχυε η συνηθισμένη κοινωνική διαφοροποίηση, που παρατηρείται στις μεσαιωνικές πόλεις του ελλαδικού χώρου, όπου η Άνω Πόλη αποτελούσε το διοικητικό κέντρο και τον τόπο κατοικίας των αριστοκρατικών οικογενειών, ενώ η Κάτω Πόλη το λιμάνι και το εμπορικό κέντρο.  

Τα κτίσματα δεν εκτείνονταν πέρα από τα τείχη και είχαν πολύ πυκνή δόμηση. Η επικοινωνία μάλιστα πολλών κτισμάτων με τις «δρομικές» καμάρες, αποδεικνύει τη στενή κοινωνική επαφή των κατοίκων, ενώ η εν γένει πολεοδομική διαμόρφωση φανερώνει τον αστικό χαρακτήρα της πόλης και την εμποροτεχνική της λειτουργία. Η δόμηση αυτή διατηρείται ακόμη και σήμερα, παρ' όλο που η πόλη, στο πέρασμα των αιώνων, έχει υποστεί σημαντικές αλλοιώσεις και αλλαγές. 

Η Κάτω Πόλη συγκροτείται γύρω από έναν κεντρικό άξονα, τον εμπορικό δρόμο, στον οποίο παρατηρείται η περισσότερη κίνηση και συγκέντρωση ανθρώπων, εκτός αυτού όμως υπάρχουν και μερικά ακόμη κεντρικά σημεία συγκέντρωσης. Ένα από αυτά είναι φυσικά η κεντρική πλατεία, η οποία αποτελεί σημαντικό πόλο έλξης ανθρώπων, αφού υπάρχουν εκεί κτίρια τοπόσημα, όπως ο Ναός του Εκλομένου Χριστού. Ακόμη σημαντικό στοιχείο της οικιστικής συγκρότησης αποτελεί η πλατεία της Χρυσαφίτισσας, η οποία βρίσκεται χαμηλά δίπλα στα τείχη.