Ανάλυση Διάταξης και λειτουργίας χώρων

Τα περισσότερα σπίτια στο Μονοδέντρι χαρακτηρίζονται από μια επανάληψη στη διάρθρωση των λειτουργιών τους, αλλά ο τύπος της κάτοψης προκύπτει ανάλογα με το μέγεθος οικοπέδου, την κλίση εδάφους, τον προσανατολισμό αλλά και την οικονομική κατάσταση του ιδιοκτήτη. Η πλειοψηφία των σπιτιών είναι διώροφα (ισόγεια υπερυψωμένα με υπόγειο), δεν λείπουν όμως τα μονώροφα ή τα τριώροφα σπίτια. Στο Μονοδένδρι συναντάμε σπίτια με ορθογωνική κάτοψη, τετράγωνη, σχήμα Γ ή Π που πιθανών να σχηματίστηκαν από διαδοχικές επεκτάσεις. Τα περισσότερα σπίτια μπορούμε να τα κατατάξουμε σε ένα τύπο που διαμορφώθηκε κατά την περίοδο 1870-1880 σύμφωνα με τα κοινά τους μορφολογικά χαρακτηριστικά και την κοινή γενική σύνθεση μορφής τους.

Τα σπίτια του τύπου αυτού αποτελούν συγκροτήματα με το κυρίως σπίτι, τα βοηθητικά κτίσματα και την αυλή.
Οι λειτουργίες τους διαρθρώνονται ως εξής: Η είσοδος γίνεται πρώτα στην αυλή όπου συναντούμε εκτός από το κυρίως σπίτι, τα βοηθητικά κτίσματα, τα οποία μπορεί να είναι το μαγειρειό (περιλαμβάνει φούρνο και τζάκι), η τουαλέτα, η στέρνα και το πλυσταριό. Το κύριο σπίτι είναι όπως προαναφέραμε τις περισσότερες φορές διώροφο. Σ’ αυτή την περίπτωση το ισόγειο αποτελεί απλώς το πέρασμα για τον όροφο, περιλαμβάνοντας κατά κανόνα μόνο βοηθητικούς χώρους. Αρχικά το ισόγειο ήταν χώρος για τα ζώα αλλά αργότερα μεταφέρθηκαν έξω από το σπίτι και η χρήση του ισογείου διαμορφώθηκε όπως είναι σήμερα.

Ισόγειο: Αναλυτικότερα, το πρώτο δωμάτιο μετά την είσοδο είναι το χαγιάτι (σάλα) στο οποίο υπάρχει η σκάλα για τον όροφο. Το καλοκαίρι το χαγιάτι μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν καθιστικό και εκεί γίνονται οι μεγάλες γιορτές του σπιτιού. Από το χαγιάτι γίνεται και η είσοδος στα κελάρια- τις αποθήκες του σπιτιού. Τα κελάρια ήταν χώροι που καταλάμβαναν μεγάλο μέρος του σπιτιού (κυρίως στα αρχοντικά) και εκεί αποθηκεύονταν οι σοδειές του χρόνου. Κάθε σπίτι είχε στο ισόγειο και ένα μικρό δωμάτιο, την μπίμτσα, για να φυλάνε μέσα πολύτιμα αντικείμενα και παρέμενε μυστικό και κλειστό. Για να παραμείνει κρυφή είτε χτιζόταν με πέτρες στον τοίχο, είτε καλυπτόταν από την επικάλυψη του δαπέδου. Στέρνα μπορεί να υπάρχει και στο ισόγειο του σπιτιού.

Όροφοι: Οι κύριοι χώροι διαμονής βρίσκονται στους ορόφους. Ο χώρος που οδηγεί η σκάλα είναι η κρεβάτα, από την οποία γίνεται η είσοδος στα άλλα δωμάτια. Διαμορφώνεται με μπάσια και ξύλινες κατασκευές, και μπορεί να ναι άλλοτε ένας μικρός χώρος υποδοχής και άλλοτε μια ευρύχωρη σάλα. Ο νοντάς είναι το κύριο δωμάτιο υποδοχής και το πλουσιότερο σε διακόσμηση, ανάλογα με την οικονομική κατάσταση του ιδιοκτήτη. Είναι δωμάτιο μεγαλύτερο από τα άλλα,φωτεινό, οι τοίχοι του είναι ζωγραφισμένοι με τοιχογραφίες και το ταβάνι του προσεγμένο. Περιμετρικά έχει μπάσια και στη μια πλευρά τζάκι. Σε μεγάλα αρχοντικά συναντάμε ορισμένες φορές δύο οντάδες, έναν χειμωνιάτικο και ένα καλοκαιρινό ανάλογα με τον προσανατολισμό και την ύπαρξη ή όχι τζακιού. Το μαντζάτο είναι το δωμάτιο ύπνου και διαμονής της οικογένειας και διαθέτει μπάσια για τον ύπνο και τζάκι. Στο μαντζάτο αλλά και στον νοντά υπάρχει μια ξύλινη ντουλάπα, η μεσάντρα, που παίρνει συχνά διαστάσεις δωματίου. Συνήθως στο πίσω μέρος του σπιτιού υπάρχει το μαγειρειό που συχνά συνδέεται με το μαντζάτο με χώρισμα από μπαγδατί.

Στις αναλογίες των όψεων των σπιτιών δεν υπερτερεί το ύψος, κυρίως επειδή προσαρμόζονται στην κλίση του εδάφους, είτε με σπάσιμο των όγκων και κλιμάκωση της στέγης είτε με βύθισμα του ισογείου στο έδαφος. Τα σπίτια που ανήκουν σ’ αυτόν τον τύπο διαμορφώνονται με λιτότητα στην πρόσοψή τους. Δεν έχουν εντυπωσιακά στοιχεία (π.χανοιχτές κρεβάτες, κιπέγκια) αλλά περισσότερα διακοσμητικά κτιστά στοιχεία όπως πέτρινες προεξοχές. Οι όψεις χαρακτηρίζονται από συμμετρία και τα στοιχεία που στοιχειοθετούν το σύνολο της είναι τα παράθυρα ορθογώνιου σχήματος που επαναλαμβάνονται με την ίδια μορφή και μέγεθος δημιουργώντας μια σειρά ανοιγμάτων στον πέτρινο τοίχο. Τα παράθυρα μπορεί να ισαπέχουν μεταξύ τους για καλύτερη αισθητική της όψης.Κάποια ανοίγματα (πόρτες, παράθυρα) έχουν τοξωτή μορφή. Αυτά τα στοιχεία μπορεί να επαναλαμβάνονται στην πρόσοψη, είτε ελεύθερα, είτε ακολουθώντας κάποιους κανόνες π.χ. συμμετρία. Στο σύνολό τους τα μορφολογικά στοιχεία των τύπων έχουν κανονικά σχήματα, ορθογώνια, τετράγωνα, ενώ οι καμπύλες μορφές περιορίζονται σε ανακουφιστικά ημικυκλικά τόξα πάνω από τα παράθυρα, σε καμάρες κ.α. Η κρεβάτα δεν αποτελεί έντονο στοιχείο στην όψη σε σύγκριση με προηγούμενες εποχές, παρ’ όλα αυτά στις όψεις που αντιστοιχεί η κρεβάτα, οι αναλογίες αλλάζουν. Κάποια σπίτια έχουν καμάρες στο ισόγειο τους ή ημιυπαίθριους χώρους που λειτουργούν ως κρεβάτες.