Ιστορικά Στοιχεία

Ονομασία

Ο βράχος αυτός ενώνεται με την υπόλοιπη Πελοπόννησο με μία λεπτή λωρίδα γης. Εξαιτίας αυτής της μίας και μόνης διάβασης που διατηρεί με τη στεριά ονομάστηκε Μονοβασιά, ή Μονεμβάσια ή Μονεμβασιά (<Μόνη+Έμβασις).

Ιστορική Αναδρομή

Ίδρυση

Η πόλη της Μονεμβασιάς ιδρύθηκε τον 6^ο μ.Χ. αι. από τους κατοίκους της Σπάρτης. Μετακινήθηκαν ομαδικά και οργανωμένα στο βράχο που πρόσφερε προστασία από τις επιδρομές και εξασφάλιζε από τη θάλασσα εύκολη επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη και την υπόλοιπη αυτοκρατορία. Οι συνθήκες ευνόησαν τη Μονεμβασιά και αναπτύχθηκε σε μία από τις σημαντικότερες εμπορικές και ναυτικές πόλεις του Βυζαντίου.

Ο πρώτος οικιστικός πυρήνας δημιουργείται στην Άνω Πόλη, ενώ, σχεδόν παράλληλα, ως διέξοδος προς τη θάλασσα, ιδρύεται η Κάτω Πόλη, όπως μαρτυράει η ίδρυση του ναού του Ελκόμενου Χριστού προς τα τέλη του 6ου αιώνα μ.Χ. Κατά τη διάρκεια των «σκοτεινών» αιώνων διασώζονται ορισμένες αναφορές που καθιστούν σαφές ότι, ήδη από νωρίς, η Μονεμβασία αποτελούσε εμπορικό κόμβο στους θαλάσσιους δρόμους. Παρά το λοιμό του 746μ.Χ. και τις επιδρομές Σαρακηνών και Αράβων, διατηρεί τη δύναμη και τα αρχαία προνόμιά της. 

Βυζαντινή περίοδος

Με την ανασυγκρότηση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στα μέσα του 10ου αιώνα, παρατηρείται ακμή σε όλους τους τομείς της ζωής, με ταυτόχρονη απελευθέρωση του εμπορίου και των ταξιδιών. Η ανάπτυξη συνεχίζεται τον 11ο και το 12ο αι, όπου η Μονεμβασία, ισχυρή, οχυρωμένη και με ισχυρό στόλο πια, πρωτοστατεί στο εξαγωγικό και διαμετακομιστικό εμπόριο. Μάλιστα, το 1147 αποκρούει με επιτυχία τους Νορμανδούς της Σικελίας. Αυτήν την περίοδο ανεγείρεται ο ναός της Οδηγήτριας (γνωστός ως Αγία Σοφία), ναός οκταγωνικού τύπου, στην Άνω Πόλη. Τα χρόνια των Κομνηνών αποτελούν χρόνια ακμής για τη Μονεμβασία. Το 1204 κυριεύεται η Βασιλεύουσα από τους ιππότες και το 1248 ή, πιθανότερα, το 1253, η Μονεμβασία παραδίδεται μετά από τρίχρονη πολιορκία στο φράγκο ηγεμόνα Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο. Το 1268 επανέρχεται στη Βυζαντινή κτήση ως αντάλλαγμα για την απελευθέρωση του ίδιου του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου, που είχε πιαστεί αιχμάλωτος από τους Βυζαντινούς. Ο ανταγωνισμός με τη Βενετία και τη Γένοβα είναι έντονος. Για το λόγο αυτό, παραχωρούνται προνόμια στη Μονεμβασία από τον αυτοκράτορα. Χαρακτηριστικά και ιδιαίτερα σημαντικά είναι τα χρυσόβουλα που εκδίδονται το 1284 από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β’ Παλαιολόγο και το 1301 από τον Ανδρόνικο Γ’ Παλαιολόγο και τα οποία έδωσαν δύναμη και πλούτο στην πόλη και στην ευρύτερη περιοχή του Μοριά, μέσα στους πολυτάραχους τελευταίους αιώνες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Το 1460, μετά την πτώση του Μυστρά στους Τούρκους, η Μονεμβασία παραδίδεται στον Παπα Πίο Β’, κάτω από την εξουσία του οποίου όμως έμεινε μόνο για 3 χρόνια. 

Α΄Ενετοκρατία και Α΄Οθωμανική κυριαρχία 

Με αφορμή τον ενετοτουρκικό πόλεμο η πόλη εντάχθηκε στις κτήσεις των Βενετών, που κατείχαν σημαντικές θέσεις στην Πελοπόννησο. Κατά τη διάρκεια των ετών 1463-1540 (Α’ Ενετοκρατία) το λιμάνι, ασφυκτιώντας ανάμεσα στις τουρκικές κτήσεις, χάνει τη ναυτική- εμπορική του δύναμη και αρχίζει να παρακμάζει. Παρ’ όλο που έγιναν ορισμένα έργα στην πόλη, οι σχέσεις μεταξύ Ενετών και ντόπιων ήταν έκρυθμες, εξαιτίας των πιέσεων από τους κατακτητές προς τους κατοίκους, των παραβιάσεων των εκκλησιαστικών δικαιωμάτων τους, της ασφυξίας που προκάλεσε η απώλεια παλαιότερων παρακείμενων κτίσεων και της γενικότερης οικονομικής κάμψης. 

Το 1540 η Μονεμβασία παραδίδεται αμαχητί στους Τούρκους μαζί με το Ναύπλιο, εντάσσεται στο σαντζάκ του Μοριά με αποτέλεσμα την αύξηση της στρατηγικής της θέσης και της εμπορικής της σημασίας. Υπήρξαν κάτοικοι που εγκατέλειψαν την πόλη, αλλά στην πορεία -λόγω των καλών σχέσεων με τους κατακτητές και της οικονομικής σταθερότητας- αρκετοί επέστρεψαν. Επιπλέον, το 1571-1572, η Μονεμβασία μεταβιβάζεται στη δικαιοδοσία του σαντζακ του Μεζιστρά, που δημιουργείται τότε, και αυξάνεται η εμπορική σημασία της19 . Παρ’ όλα αυτά, τα πληθυσμιακά στοιχεία που καταγράφονται κατά τα χρόνια της Α’ τουρκικής κυριαρχίας (1540-1690) δείχνουν ότι ο μουσουλμανικός πληθυσμός άργησε να εγκατασταθεί στο Κάστρο και κυρίως στην Κάτω Πόλη. Στην απογραφή του 1573-1574 καταγράφεται φρουρά 104 ανδρών (Τούρκων) υπό τις διαταγές του διοικητή του φρουρίου (disdar), χωρίς να αναφέρονται άλλοι Τούρκοι κάτοικοι, ενώ στο Defter του 1583 (αρ.603) καταγράφονται 320 εστίες μη μουσουλμάνων και 191 κάτοικοι χωρίς οικογένεια.20 Φαίνεται ότι ακόμα και κατά την επίσκεψη του περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή στο κάστρο, ο ελληνικός πληθυσμός που διέμενε στην Κάτω Πόλη ξεπερνούσε σε αριθμό τους Τούρκους κατοίκους, οι συνοικίες των οποίων ήταν συγκεντρωμένες στη ρίζα του βράχου –κάτω από το «Φρούριο», όπως ονομάζει την Άνω Πόλη. Αυτήν την περίοδο ανεγείρεται το Τζαμί στην Κάτω Πόλη, που σώζεται έως σήμερα. Ο Francesco Morosini πολιορκεί την πόλη το 1655, δεν τα καταφέρνει και αποπλέει. 

Ενετική ανάκτηση και Β’ Τουρκοκρατία

Το 1687 επιστρέφει και τελικά η Μονεμβασία παραδίδεται το 1690 στους Ενετούς. Από το κάστρο εξέρχονται 1.200 άτομα (Τούρκοι κάτοικοι και στρατιώτες). Κατά το ξεκίνημα της Β’ Ενετοκρατίας (1690-1715), η πόλη είναι κατεστραμμένη από την πολιορκία. Παρ’ όλα αυτά, το 1699 ξεκινάει το οικοδομικό πρόγραμμα για την αποκατάστασή της και καταγράφεται περίοδος ευημερίας, που συνοδεύεται από ανέγερση αρκετών ναών, μια εκ των οποίων είναι αυτή του Αγίου Νικολάου που χρονολογείται το 1703. Το Τζαμί της Κάτω Πόλης μετατρέπεται σε καθολικό ναό (San Antonio di Padova). Κατά την προέλαση των Τούρκων το 1715, τελευταία παραδίδεται η Μονεμβασία. Ακολούθως, στο ξεκίνημα της Β’ Τουρκοκρατίας (1715-1821), επικρατεί ηρεμία, η οποία ευνοεί την ανάπτυξη και την αύξηση της κτηματικής περιουσίας των Ελλήνων. Παρ’ όλα αυτά, μετά τη συμμετοχή της πόλης στα Ορλωφικά το 1770, δέχεται άγρια λεηλασία από Αλβανούς και ο πληθυσμός φονεύεται, αιχμαλωτίζεται ή διασκορπίζεται. 

Ελληνική Επανάσταση

Κατά την Ελληνική Επανάσταση, το φρούριο πολιορκείται και παραδίδεται στους Έλληνες στις 23/07/1821. Το 1828, ο πληθυσμός της Μονεμβασίας αποτελείται μόλις από 659 κατοίκους, σύμφωνα με έκθεση του Καποδίστρια. Ωστόσο, ο 19ος αιώνας αποτελεί περίοδο ανάπτυξης για τη Μονεμβασία, που λειτουργεί και πάλι ως διαμετακομιστικό κέντρο μέσω θαλάσσης. Δυστυχώς, λόγω των τεχνολογικών επιτευγμάτων και των έργων βελτίωσης των συγκοινωνιών της χώρας (όπως η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου) προς τα τέλη του 19ου αιώνα, απομονώθηκε και άρχισε να εγκαταλείπεται. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, παρατηρείται έλευση προσφύγων, οι οποίοι εγκαθίστανται κοντά στη γέφυρα, με αποτέλεσμα τη σταδιακή ανάπτυξη του ομώνυμου οικισμού («Γέφυρα») και σταδιακή ερήμωση του βράχου. Μετά το 1950, επιστρέφει το ενδιαφέρον για το βράχο, με όρους πια τουριστικούς, το οποίο συνεχίζεται αυξανόμενο μέχρι τις μέρες μας.

Πηγές

• https://el.wikipedia.org/wiki/Μονεμβασιά
• Ξαναλάτου - Δεργκαλίν Ελένη, "Μονεμβασιά: οχυρά, κυκλοφορία, σπίτια - εκκλησίες", Αθήνα, [χ.ό], c1974,1976
• "Πελοπόννησος -  Ναύπλιο, Μάνη, Μονεμβασιά, Πύλος-Ναυαρίνο", Καθημερινή
• Μαραφέρια Ευγενία, "Λουτρό στην Κάτω Πόλη Μονεμβασίας", Αθήνα, Φεβρουάριος 2016, διπλωματική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Δ.Π.Μ.Σ.: Προστασία μνημείων Κατε. Α': Συντήρηση και αποκατάσταση ιστορικών κτιρίων και συνόλων.