Ιστορικά Στοιχεία

Tο όνομα της περιοχής όπου ευρίσκονται οι τέσσερις οικισμοί ως «Καλάθενες», υποδηλώνει το γεγονός ότι κάποτε η περιοχή αποτελούσε τόπο κατασκευής καλαθιών, και έτσι οι κάτοικοι του ονομάζονταν Καλαθενιώτες. Οι ονομασίες με τις οποίες συνδέθηκε ο οικισμός μέσα στα χρόνια είναι πολλές, Callathenes Giaciana - Calathenes Xathogiano (1577), Callattenes - Callattenes et Sacogiena (1583), Calatones - Calatones Damuli (1630), Kalasenes (1650), Kalatenes (1670), Kalathinew (1832), Καλαθαίναις (1881). Η παλαιότερη αναφορά για τις Καλάθενες εντοπίζεται την περίοδο της Ενετικής κατοχής. Συγκεκριμένα, μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Ενετούς, πραγματοποιήθηκε καταγραφή όλων των οικισμών της Κισσάμου, όπου οι Καλάθενες καταγράφονται επίσημα με αυτό το όνομα για πρώτη φορά το 1256.

Το 1363, όταν η Κρήτη τίθεται υπό καθεστώς ανεξάρτητης δημοκρατίας, αρχίζει μια εποχή που διακρίνεται από την εντυπωσιακή ανάπτυξη. Την περίοδο εκείνη οικοδομούνται τα σημαντικότερα κτίρια της κρητικής αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής, έντονα επηρεασμένα από την τεχνοτροπία της Δύσης, αλλά ταυτόχρονα προσαρμοσμένα στις ανάγκες της κρητικής κοινωνίας και την τοπική παράδοση. Τα έργα που έγιναν είχαν σκοπό να αναδείξουν το γόητρο της Βενετίας στο κατακτημένο νησί, η οποία για να διασφαλίσει την πολύτιμη αυτή κτήση της από τους επιδρομείς, κτίζει μια σειρά φρουρίων (Castelli) σε τοποθεσίες στρατηγικής σημασίας, ενισχύοντας έτσι σημαντικά την άμυνα της Κρήτης. Με το ανάλογο πνεύμα και σε μικρότερους οικισμούς, συμπεριλαμβανομένων  των Καλαθενών, παρατηρείται μια αντίστοιχη φρουριακή αρχιτεκτονική, αν και υστερεί στην ποιότητα των πρώτων φρουρίων. Αξιόλογα δείγματα αρχιτεκτονικής της περιόδου εκείνης αποτελούν, επίσης, οι βίλες των Βενετών φεουδαρχών, που βρίσκονται διασκορπισμένες στην ύπαιθρο. Οι κατόψεις των κτισμάτων αυτών αντιγράφουν κατά κάποιο τρόπο, δημιουργικά και προσαρμοσμένα στον τόπο, συνθέσεις μεγάλων αρχιτεκτόνων της αναγέννησης, όπως του Palladio, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη βίλα Ροτόντα, η οποία αποτελεί μέχρι και σήμερα το σημαντικότερο τοπόσημο των Καλαθενών.

Το 1669 και για τα επόμενα χρόνια, όταν η Τουρκοκρατία εδραιώνεται στην Κρήτη, μεγάλες εκτάσεις γης και πολλά κτίρια δεσμεύονται από τους Τούρκους που εγκαθίσταται στο νησί. Οι νέοι κατακτητές, σε αντίθεση με τους Βενετούς, δεν έκτισαν νέους οικισμούς, αλλά έκαναν παρεμβάσεις στους ήδη υπάρχοντες,με αποτέλεσμα την διατήρηση παλαιών και σημαντικών  κτιρίων, όπως στις Καλάθενες. Κατά τα νεότερα χρόνια, δεν παρατηρούνται σημαντικές επεμβάσεις στα παλαιά  κτίσματα του οικισμού.  

Συνεπώς, στις Καλάθενες συνυπάρχουν βενετσιάνικες αρχοντικές κατοικίες και λαϊκά σπίτια. Ειδικότερα, στις Άνω Καλάθενες διατηρείται η εκκλησία από την εποχή της Ενετοκρατίας σε άριστη κατάσταση, και λαϊκές κατοικίες που τοποθετούνται σε σειρές, κατά την λογική δημιουργίας συγκροτήματος με στοιχειώδη οχύρωση, που μπορεί να αντιτάξει ένοπλη άμυνα σε περίπτωση επίθεσης.