Ιστορικά Στοιχεία

Η περιοχή είναι από την αρχαιότητα γνωστή ως Υψούς. Σύμφωνα με τη μυθολογία, η αρχαία Υψούς χτίστηκε από τον Υψούντα, έναν από τους πενήντα γιους του βασιλιά της Αρκαδίας Λυκάονα. Αναφορά για την Υψούντα γίνεται και από τον Παυσανία στα “Αρκαδικά”. Είναι άγνωστο πότε ακριβώς μετονομάστηκε σε Στεμνίτσα αλλά εικάζεται ότι έγινε τον 7^ο αιώνα μ.Χ., μετά την εποίκιση των περιοχών από Σλάβους, καθώς Στεμνίτσα σημαίνει τόπος δασώδης και σκιερός στα σλαβικά. Η μνημειακή παρουσία ναών και μονών εντός και γύρω από τον οικισμό, μαρτυρεί την ύπαρξη της από την ύστερη βυζαντινή περίοδο.

Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας (1204-1430), η περιοχή της Στεμνίτσας ανήκει σε ένα από τα 22 φέουδα της νότιας Γορτυνίας, που παραχωρήθηκαν από το Γάλλο ευγενή Ούγκο ντε Μπρυγέρ. Ως τα μέσα του 14ου αιώνα η Στεμνίτσα δεν πρέπει να ήταν σημαντικός οικισμός. Μάλλον επρόκειτο για μια μικρή πολίχνη που υπαγόταν στη σημαντική πόλη της Γορτυνίας. Για πρώτη φορά εμφανίζεται στο χάρτη και σε γραπτές πηγές τον 16ο αιώνα, ενώ κανένα μνημείο της δεν είναι χρονολογημένο με βεβαιότητα πριν από τον αιώνα αυτό. Η πρώτη γραπτή μαρτυρία είναι ένα οθωμανικό κατάστιχο καταγραφής φορολογούμενων που ανάγεται στην περίοδο 1512-20, και υποδεικνύει την αριθμητική κυριαρχία του ελληνικού πληθυσμού, έναντι του μουσουλμανικού, με μόλις μια μουσουλμανική οικογένεια να καταγράφεται στον οικισμό. Ως τις αρχές του 17ου αιώνα ο φορολογούμενος πληθυσμός κυμαινόταν μεταξύ 191 και 273 ατόμων (πληροφορία του καθηγητή Ι. Αλεξαδρόπουλου).

Στα χρόνια του αγώνα της Ελλάδας  για την ανεξαρτησία της, η Στεμνίτσα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο διεκδικώντας τον τίτλο της πρώτης πρωτεύουσας της Επαναστατημένης Ελλάδας και της έδρας του πρώτου κοινοβουλίου της. Αγαπημένο καταφύγιο  του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και γενέτειρα του Ιωάννου (Γενναίου) Κολοκοτρώνη, υπήρξε πατρίδα πολλών προσωπικοτήτων του Αγώνα του ’21 .

Το υψηλό οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδό της προεπαναστατικής Στεμνίτσας μαρτυρεί η ίδρυση, το 1690, της Ελληνικής Σχολής που τέθηκε υπό την προστασία του Πατριαρχείου. Δυστυχώς από την πλούσια βιβλιοθήκη που διέθετε η Σχολή δεν διασώθηκε τίποτα.

Μετά την αποτυχημένη επανάσταση του Ορλώφ το 1770, στη οποία έλαβε μέρος η Στεμνίτσα, η Πελοπόννησος υποφέρει από καταστροφικές επιδρομές Τουρκαλβανών. Το φαράγγι του Λούσιου, με τα ασκητάρια, τις μονές και τις σπηλιές του, είναι το μόνιμο καταφύγιο για τους κατοίκους των χωριών της περιοχής. Το 1779 οι Τούρκοι κάνουν επιδρομή στη Στεμνίτσα . Θρυλική έχει μείνει η διαφυγή των Στεμνιτσιωτών στη μονή Προδρόμου. Σώζεται ακόμη η διάτρητη από βόλια του εχθρού πόρτα στην αυλή της μονής, συγκινητική μαρτυρία για τις δύσκολες στιγμές που ζούσαν οι κατακτημένοι Έλληνες.

Όταν η ώρα της Επανάστασης σημαίνει, η Στεμνίτσα δίνει δυναμικά το παρών. Εξέχων μέλος της Φιλικής Εταιρίας και αγωνιστής στις πρώτες μάχες της Μολδοβλαχίας(1821) ήταν ο Στεμνιτσιώτης Αντώνιος Πελοπίδας . Η λαϊκή μάλλον παρά η ιστορική αλήθεια θέλει τους Στεμνιτσιώτες να υψώσουν τη σημαία της ελευθερίας στις 25 Μαρτίου 1821 στη θέση Λίμνες. Με οπλαρχηγούς τους Κ.Αλεξανδρόπουλοκαι τους Ροϊλους,119 Στεμνιτσιώτες παίρνουν μέρος,  υπό την αρχηγία του Θ.Κολοκωτρώνη, στην πρώτη οργανωμένη επαναστατική πράξη ου Αγώνα (συντάχθηκαν περίπου 5.000 Έλληνες μαχητές), την πολιορκία της Καρύταινας. Μετά την αποτυχία της πολιορκίας, ο γέρος του Μοριά έρχεται στη Στεμνίτσα,τν «απόρθητη χωριατοπούλα» όπως έλεγε. Εδώ συγκεντρώνονται όλοι οι οπλαρχηγοί και συγκροτούν το πρώτο πολεμικό συμβούλιο για την πολιορκία της Τρίπολης.

Οι Στεμνιτσιώτες πήραν μέρος σε όλες τις μάχες που ακολούθησαν, ενώ η ίδια η Στεμνίτσα λειτούργησε ως κέντρο ανεφοδιασμού τροφίμων και πολεμοφοδίων υπό τη διεύθυνση μιας Επιμελητείας που συστάθηκε για το σκοπό αυτό. Στο ξακουστό κέντρο της μεταλλοτεχνίας, επισκευάζονταν όπλα και κανόνια, όπως «κοψαχείλα», το κανόνι που επιδιόρθωσαν Στεμνιτσιώτες τεχνίτες κόβοντας το μπροστινό του μέρος.

Στις Καλτεζές συνήλθε η πρώτη συνέλευση (26 Μαϊου 1821) κληρικών, προκρίτων και οπλαρχηγών της Πελοποννήσου σε μία προσπάθεια να πάρουν την εξουσίαεν όψει της άφιξης του Δημήτριου Υψηλάντη. Η συνέλευση αυτή αποφάσισε το σχηματισμό της Α΄ Πελοποννησιακής Γερουσίας, γενικός γραμματέας της οποίας εξελέγη ο Στεμνιτσιώτης Ρήγας Παλαμήδης. Έδρα της Γερουσίας, που η εξουσία της διήρκεσε λίγους μήνες, ορίστηκε η Στεμνίτσα. Δίπλα στο μοναστήρι της Χρυσοπηγής  σώζεται το κελί όπου συνεδρίαζε.

Αργότερα, ο απόηχος των εμφύλιων συγκρούσεων (τελευταίοι μήνες του 1824) θα φτάσουν και στη Στεμνίτσα. Η δολοφονία του Πάνου Κολοκοτρώνη, γιου του Θεόδωρου, στις 13 Νοεμβρίου 1824 από άγνωστους στη Σιλίμνα, έξω από την Τρίπολη, στάθηκε μεγάλο χτύπημα για τον Γέρο του Μοριά. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, τη δύσκολη αυτή στιγμή, καταφεύγει για ακόμη μια φορά στη «χωροπούλα» για να θρηνήσει τον άδικο χαμό του γιου του.

Το 1826 η Στεμνίτσα, όπως και όλη η Αρκαδία, δοκιμάζεται και πάλι, αυτή τη φορά από την καταστροφική επέλαση των στρατευμάτων του Ιμπραήμ. Οι Έλληνες αντιστέκονται με την τακτική του κλεφτοπόλεμου που είχε συστηματοποιήσει ο Κολοκοτρώνης έχοντας αποσυρθεί για λίγο και πάλι στη Στεμνίτσα.

Μετά την απελευθέρωση, η Στεμνίτσα έγινε πρωτεύουσα του δήμου Υψούντος, που το 1836 μετονομάστηκε σε Δήμο Τρικολώνων. Το 1912 μετέπεσε σε Κοινότητα, ενώ το 1996 ανακηρύχθηκε σε Δήμο λόγω της ιστορικής του σημασίας. Σήμερα, η Στεμνίτσα είναι έδρα του Δήμου Τρικολώνων, που τον αποτελούν ακόμη το Ελληνικό, η Σύρνα, το Ψάρι, το Παλαμάρι, η Παύλια και ο συνοικισμός Άνω Καλυβάκια.]