Εξέλιξη Οικισμού

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ

Το 1742 χτίστηκε στην πλαγιά της Γκράντισκα ο Άγιος Αχίλλειος ο οποίος αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τον σχηματισμό δύο οικισμών. Ο πρώτος είναι ο Κάτω Μαχαλάς και ο δεύτερος είναι ο Βυθός. Οι οικισμοί αναπτύσσονται βασισμένοι σε φατρίες, δηλαδή οικογένειες με συγγενικούς δεσμούς και αρχηγό, που κατοικούν στην ίδια περιοχή. Σταδιακά οι γειτονιές επεκτείνονται, και άλλες οικογένειες εγκαθίστανται ταυτόχρονα στο Ρουμάνι δημιουργώντας τον σημερινό Πέρα Μαχαλά. Ο πέρα και ο κάτω μαχαλάς αυξήθηκαν τόσο που κάλυψαν τους αντικριστούς πρόποδες της Ράχης (κεντρικός λόφος).  Στην κορυφογραμμή της Ράχης ενώθηκαν οι δύο μαχαλάδες οταν οι οικονομικές συναλλαγές επεκτάθηκαν εκτός φατριών και οι δεσμοί αυτών χαλάρωσαν, φτιάχνοντας εκεί το διοικητικό, εκπαιδευτικό και κοινωνικό τους κέντρο , και έτσι συγκροτήθηκε ο οικισμός του Πενταλόφου.

ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ

­­­­Δύο είναι οι κατηγορίες παραγόντων που επηρεάζουν την επιλογή του τόπου του οικισμού, την πολεοδομική του ανάπτυξη καθώς και την μορφή των κτισμάτων που τον απαρτίζουν. Αφενός είναι υλικοί όπως α) η τοπογραφία του β) το κλίμα γ) και οι φυσικοί πόροι που παρέχει, αφετέρου είναι άυλοι όπως οι α) οικονομικοί β) πολιτιστικοί γ) κοινωνικοί παράγοντες και δ) η ιστορία.

Τοπογραφία

Ο οικισμός του Πενταλόφου είναι κτισμένος στις πλαγιές πέντε λόφων με μεγάλη κλίση και σε υψηλό υψόμετρο. Το ανάγλυφο του τόπου τον  καθιστά μη ορατό από μακρινή σχετικά απόσταση και δυσπρόσιτο ώστε να προστατεύεται από επιδρομές. Το έδαφος, έντονα επικλινές και δασώδες με περίπλοκες εναλλαγές κορυφογραμμών, διαμορφώνει την κατάλληλη συνθήκη για την διασφάλιση άμυνας. Ο οικισμός σχεδόν αόρατος, και συνεκτικός φυλάσσεται κατάλληλα στα σημεία των κοιλοτήτων των λόφων. Ο τρόπος διάταξης του οικισμού, φαινομενικά απλός και οικονομικός παρακολουθεί τις εναλλαγές των υψομετρικών γραμμών του εδάφους.

Ο τρόπος ανάπτυξης του οικισμού είναι δυναμικός γύρω από οικογενειακούς πυρήνες και εκκλησίες. Πρώτα κατασκευάζονται τα οικογενειακά κτίσματα το ένα δίπλα στο άλλο σε σειρά και σχεδόν παράλληλα χαράσσεται πάνω στις ισοϋψείς το καλντερίμι που τα ενώνει. Οι δρόμοι ακολουθούν τις γραμμές και την μορφολογία του εδάφους και προκύπτει μία ρέουσα καμπύλη διαφορετικού πλάτους.

Κλίμα 

Ο οικισμός κτισμένος σε κοιλότητες προστατεύεται από τους βόρινους ανέμους χρησιμοποιώντας τα βουνά ως ράχη προστασίας. Οι πυκνοδομήσεις που διαπιστώνονται σε περιοχές εκτός των οικογενειακών λόγων δημιουργούν και “φωλιές” προστασίας από το κρύο. Οι πρώτοι δρόμοι στο παλαιότερο τμήμα του οικισμού αναπτύσσονται παράλληλα στον άξονα Α-Δ και η σύνθεση των σπιτιών διατάσσεται στον άξονα Β-Ν. Στον υπόλοιπο οικισμό οι διευθύνσεις των αξόνων των δρόμων ποικίλουν γιατί υποτάσσονται στην γεωμορφολογία του εδάφους ενώ η σύνθεση του κάθε σπιτιού εξακολουθεί να θεωρεί σημαντικό τον άξονα Β-Ν. Συγκεκριμένα οι κατοικίες είναι  κατασκευασμένες έτσι ώστε περιλαμβάνουν θερμότερα δωμάτια (μπουρας 1982). 

Ο αμφιθεατρικός τρόπος σύνθεσης του οικισμού βοηθά και στην γρήγορη απορροή ομβρίων υδάτων.

Φυσικοί πόροι 

Το εδαφος πλουσιο, προσφερει οτιδηποτε αναγκαιο τοσο για τους ανθρωπους οσο και για τα ζωα. Υψίπεδα για την βοσκή, τρεχούμενο νερό για ζώα και ανθρώπους καθώς και άφθονη πρώτη ύλη για το χτίσιμο με πέτρα και ξύλο. Το πεδίο είναι το ίδιο το λατομείο. 

Οικονομικοί 

Τα περισσότερα κτίσματα παρατηρείται ότι χτίζονται το 1850-1900 ταυτόχρονα με την περίοδο έξαρσης του μαστορικού φαινομένου. Ο οικισμός τότε αναπτύσσεται ραγδαία. 

Πολιτιστικοί 

Τα ήθη και έθιμα και οι παραδόσεις των κατοίκων επηρεάζουν την ανάπτυξη του Πενταλόφου. Αυτό γίνεται φανερό από τον κεντρικό ρόλο που διαδραματίζουν οι εκκλησίες στο χωριό, ως απόρροια του συστήματος των φατριών (κέντρο η εκκλησία) και λειτουργούν ως σημεία συγκέντρωσης και συναναστροφής των ανθρώπων. Ταυτόχρονα, η ενασχόληση των κατοίκων με την τέχνη της πέτρας (το οποίο είναι απόρροια της φυσιολογίας του ορεινού εδάφους και της αδυναμίας ενασχόλησης με την αγροτική παραγωγή) οδηγεί στην δημιουργία συντεχνιών που συγκεντρώνονται σε σημεία όπως η λότζια-κεντρική πλατεία του χωριού. Ένα άλλο τοπόσημο του Πενταλόφου που συνδέεται με τους μάστορες και αποτελεί κομβικό σημείο χρήσης του δημόσιου χώρου του οικισμού είναι το κλαψόδεντρο, όπου το χωριό μέσα από μία ολοκληρωμένη τελετουργία αποχαιρετά τα μπουλούκια που ξεκινούν το ταξίδι τους. 

Κοινωνικοί Ιστορίκοι παράγοντες 

Οι αντρες έφευγαν, γυναίκες μόνες έμεναν πίσω και υπό αυστηρούς ηθικούς κανόνες κατοικούν στον Πεντάλοφο. Η ανάγκη για προφύλαξη, εσωστρέφεια και ιδιωτικότητα χαλαρώνουν δεδομένης ίσως της συγκεκριμένης συνθήκης. Η πυκνή δόμηση είναι ένα στοιχείο που υποδηλώνει της ανάγκη συγκροτισμού. Ωστόσο ενώ εντοπίζονται τα τυπικά στοιχεία απομόνωσης εσωστρέφειας της κατοικίας (εσωτερικές αυλές και τοιχεία μάντρας) ταυτόχρονα διαπιστώνεται και η χαλάρωσή τους. Αναλυτικά υπάρχουν αυλές που μοιράζονται μεταξύ δύο κτισμάτων της οικογενειας αλλά οι αυλές αυτές είναι ορατές από τον δρόμο. Επίσης εντοπίζονται μαντρότοιχοι σε διαφορετικά υψη και σε διαφορετικές σχέσεις με τον δημόσιο δρόμο αλλά η θέα προς το εσωτερικό δεν ακυρώνεται εντελώς. Υπάρχει ιδιωτικότητα αλλά εντοπίζεται κάπως η διαβάθμισή της. 

Διατηρούν την πρόσοψη κλειστή προς τα έξω, μία εσωτερική κεντρική αυλή και τυφλό τοίχο που βλέπει προς τον δρόμο, τα παράθυρα εμποδίζουν την παραβίαση ιδιωτικότητας και οι εξώθυρες συνήθως δεν βλέπουν η μια την άλλη στις αντικρινές πλευρές του δρόμου. 

Η ζωή οργανωνόταν μέσα στο σπίτι και υπήρχε ελάχιστο ενδιαφέρον για το τι συμβαίνει έξω έτσι ο δρόμος γίνεται ένα χρηστικό στοιχείο μετάβασης σε πηγάδια, σπίτια, εκκλησίες, βοσκή.

Η κοινωνική συναναστροφή είναι σπάνια στον εξωτερικό δημόσιο χώρο και σε συγκεκριμένες στιγμές. Συντελείται όμως στις εκκλησίες, τις κρήνες, τα σκιερά σημεία  και τις διαπλατύνσεις των δρόμων που προσφέρουν ανεμπόδιστες φυγές. Η συνηθης τακτική είναι από σπίτι σε σπίτι. 

Ενώ τα τελευταία χρόνια μία αρχέγονη συνήθεια δημιουργεί τρόπο συναναστροφής, η συνεύρεση για περπάτημα.