Γενικά στοιχεία για τον οικισμό

Τα Κανάλια αποτελούν ένα από τους ορεινούς μικρούς οικισμούς, στην δυτική ημιορεινή - ορεινή πλευρά της Περιφερειακής Ενότητας Καρδίτσας. Ιστορικά ο οικισμός εμφανίζεται στα χρόνια του Βυζαντίου, με σημαντική δραστηριότητα και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας.  Το όνομα του χωριού πιστεύεται ότι προήλθε από τα κανάλια [πήλινοι αγωγοί] που υπήρχαν στην περιοχή για τη μεταφορά γάλακτος στη Μονή Λυκουσάδας και νερού στη Λοξάδα.. Αυτό αποδεικνύει και η ύπαρξη κόκκινων κεραμικών σε όλη την πλαγιά. Η  λέξη Κανάλια [πληθυντικό] είναι προελεύσεως ιταλικής [το ιταλικό canale], κατάλοιπο της Ενετοκρατίας, όπως τουλάχιστον πιστεύεται και δια το "Φρούριον" [κάστρον] της γείτονος κωμοπόλεως Φαναρίου Καρδίτσας.

Οι πληροφορίες για την ίδρυση του χωριού στερούνται από γραπτές πηγές για αυτό βασίζονται πιο πολύ στην παράδοση αλλά και σε δημοσιεύματα στον τοπικό τύπο. Σύμφωνα με αυτά, πρώτος κάτοικος του χωριού ήταν ο Ηπειρώτης  Γεώργιος Πάσχος καταδιωκόμενος από τους Τούρκους κατά το έτος 1650  κατέφυγε στην δασώδη περιοχή του χωριού η οποία προστατευότανε ως βακούφκο από τους Τούρκους [σύμφωνα με το χειρόγραφο από τον Θεόδωρο Γ. Πάσχο του 1949, βασισμένο σε χειρόγραφο του Γούλα Ευαγγ. Πάσχου του 1785, ήταν βακούφι της γυναικείας μονής Λυκουσάδας στη Λοξάδα], ενώ μία άλλη εκδοχή χρονολογεί την εγκατάσταση του τον 17ο αιώνα. Σταδιακά εγκαταστάθηκαν κάτοικοι των χωριών του κάμπου, όπως η Λάσδα, η Σαρικίνα και το Παλαιοχώρι, λόγω της ελονοσίας. Ακολούθησαν κάτοικοι της περιοχής της Αργιθέας, οι Γηρασαίοι από το Ζουπάνι Κοζάνης, οι Κατεραίοι από την περιοχή της Άρτας, οι Χαλατσαίοι από την Καρύτσα και οι Κρικαίοι από το Τροβάτο Ευρυτανίας. Μετά την άλωση του Μεσολογγίου, στα Κανάλια κατέφυγαν και οι Δημητράκηδες από την Κρήτη. Το 1881 το χωριό απαριθμούσε 1.320 κατοίκους, ενώ το έτος 1928 ο πληθυσμός ανήλθε στους 2.070. Στη συνέχεια ο πληθυσμός του έχει πτωτική πορεία

Κεντρικό σημείο του χωριού είναι η πλατεία με τα τρία αιωνόβια πλατάνια, τις τέσσερις κρήνες και το φυσικό μπαλκόνι με θέα τον δυτικό Θεσσαλικό κάμπο. Στο Βάθος του ορίζοντα προβάλλει επιβλητικά ο Όλυμπος, δεξιότερα στέκει ο Κίσαβος και στο βάθος διακρίνεται το Πήλιο. Πίσω του ορθώνονται επιβλητικά οι Βουνοκορφές της Πίνδου. Αποτελεί έναν τόπο συνάντησης των κατοίκων του χωριού, με μία διάταξη αμφιθεατρική προς τη θέα. Μέχρι ο οικισμός να αποκτήσει σύγχρονο εξοπλισμό ύδρευσης και ρεύματος, το πλύσιμο των ρούχων και η εξασφάλιση πόσιμου νερού γινόταν στις κρήνες του χωριού.

Το δεύτερο βαρυσήμαντο σημείο συγκέντρωσης της δημόσιας ζωής είναι ο Ιερός Ναός Κοίμησης της Θεοτόκου. Ο ναός έχει δύο φάσεις ανοικοδόμησης, με την πρώτη να χρονολογείται το 1856 και την δεύτερη το 1894 [έτος αποπεράτωσης 1934]. Αποτελεί το πιο αντιπροσωπευτικό και επιβλητικό κτίριο του χωριού, το οποίο δεσπόζει στον ιστό, και είναι ορατό από οποιοδήποτε σημείο. Είναι ένα τοπόσημο στο βόρειο τμήμα του χωριού, με ρυθμό Βασιλικής με τρούλο ενώ ταυτόχρονα είναι από τις μεγαλύτερες εκκλησίες της περιφέρειας. Το μήκος της είναι 30 μέτρα με πλάτος 16 μ. και ύψος με τον τρούλο περίπου 20 μ. Στον λόφο πάνω από το χωριό βρίσκεται ο ναός του Προφήτη Ηλία, ο οποίος είναι μία τρίκλιτη βασιλική κτισμένη το 1903. Άλλα δημόσια κτίρια, είναι το Πνευματικό κέντρο και η Βιβλιοθήκη από το 1947, ενώ το έτος 1979 δημιουργήθηκε το Λαογραφικό Μουσείο. Διαθέτει Δημοτικό Σχολείο και Νηπιαγωγείο, που στεγάζονται σε νέο κτήριο.

Η οργάνωση του οικισμού είναι οργανική, με αμφιθεατρική διάταξη [έχει χαρακτηρισθεί ως το «μπαλκόνι της Θεσσαλίας»], με παραδοσιακή λιθόκτιστη αρχιτεκτονική η οποία έχει επιρροές από την Ήπειρο.  Κτίστηκε κυρίως από Ηπειρώτες κτιστάδες, αφού οι περισσότεροι κάτοικοι προέρχονται από το ορεινό συγκρότημα των Αγράφων και την Ήπειρο και τα διώροφα ή τριώροφα πέτρινα σπίτια είναι σωστά προσανατολισμένα και βαθμιδωτά, ώστε να μη στερούνται θέας. Οι πέτρινοι τοίχοι, οι κεραμοσκεπείς στέγες και τα ορθογώνια παράθυρα αποτελούν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους. Πέραν από την πλατεία και την εκκλησία, δεν υπάρχουν άλλα οργανωμένα κέντρα αγοράς και εστίασης, με τον ιστό να συγκροτείται από κατοικίες και βοηθητικούς αποθηκευτικούς χώρους.