Αξονομετρική τομή χαρακτηριστικού σπίτιού στην είδοδο του Καστελιού του Εμπορείου

Στο Καστέλι του Εμπορείου σώζονται αρκετές παλιές κατοικίες οι οποίες χρονολογούνται στις αρχές του 15^ου αιώνα. Ένα από τα σπίτια που μας δόθηκε πρόσβαση ήταν το τριώροφο Πυργόσπιτο κάτοψης Γ που είναι κτισμένο πάνω από την κύρια είσοδο του Καστελιού, την οποία οι ντόπιοι αποκαλούν "Πόρτα" και βρίσκεται στην πλατεία Αγ. Θεοδοσίας, της προστάτιδας των καστελιών. Το κτήριο αυτό στην παρούσα φάση είναι απογυμνωμένο από σοβάδες με σκοπό την αποκατάσταση του από ζημιές στους θόλους και στις τοιχοποιίες. Βασική πηγή πληροφοριών μας για την αποτύπωση ήταν κάτοικοι της περιοχής που μας παραχώρησαν σχέδια τόσο της παρούσας κατάστασης του κτίσματος, όσο και προτάσεων ανακαίνισης.

Χαρακτηριστικό στα καστέλια ήταν ότι τα σπίτια χτίζονταν σε σειρά, κολλητά το ένα στο άλλο, σε περιμετρική διάταξη, με παράθυρα και εισόδους από την εσωτερική μεριά του οικισμού για προστασία των κατοίκων από τις εχθρικές επιδρομές. Έτσι συμβαίνει και στην συγκεκριμένη κατοικία. Την κεντρική είσοδο συναντά κανείς αφού περάσει τον στεγασμένο χώρο της πύλης του καστελιού και ανέβει την υπαίθρια πέτρινη σκάλα με ρίχτυ 25 εκ. που βρίσκεται στα αριστερά. Αυτός είναι ο πρώτος όροφος για κύριες χρήσεις κατοικίας. Η πρόσβαση στον δεύτερο όροφο επίσης κυρίων χρήσεων γίνεται μέσω απότομης ανοιχτής κλίμακας (ρίχτυ: 25-30 εκ. και πάτημα: 20εκ.) χωρίς στηθαίο με λαξευμένες πέτρες από μάρμαρο ή πωρόλιθο σε κάθε πάτημα. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο κάτω μέρος της από ένα σημείο και έπειτα υπάρχει κενός χώρος δημιουργώντας έτσι την είσοδο στον πρώτο όροφο. Το δώμα είναι βατό και προσβάσιμο από την πίσω πλευρά του σπιτιού. Η γεωμετρία των κλιμάκων είναι ιδιαίτερα στενή προσαρμοζόμενη στα δεδομένα του χώρου συνήθως σε επαφή με έναν τοίχο.  Δευτερεύουσα πρόσβαση πραγματοποιείται έξω από το καστέλι αριστερά της "Πόρτας" διαμέσου δίφυλλης ξύλινης θήρας. Οι βοηθητικοί χώροι βρίσκονται προς την πλευρά της δεύτερης εισόδου, καθώς και στον ισόγειο χώρο, όπου εκτός των άλλων διατίθεται και στέρνα φύλαξης των όμβριων υδάτων βάθους 2 μέτρων. Χαρακτηριστικός είναι και ο φούρνος στον πρώτο όροφο της κατοικίας με καμινάδα που φτάνει μέχρι το δώμα.

Η κατασκευή είναι εξολοκλήρου φτιαγμένη με τοπικά υλικά της Σαντορίνης όπως ηφαιστειακές πέτρες, θηραϊκή γη ή άσπα (το σκληρό υλικό που δημιουργήθηκε από αλλεπάλληλες στρώσεις τέφρας, λάβας, ελαφρόπετρας και σκουριάς), αφού στο νησί δεν υπάρχει επαρκής ξυλεία για κατασκευή ξυλοτύπων. Οι ηφαιστειακές πέτρες που χρησιμοποιούνται στις τοιχοποιίες είναι η μαυρόπετρα, πέτρωμα σκληρό, εξαιρετικά δύσκολο στην κατεργασίαֺ, που χρησιμοποιείται συνήθως αυτούσιο για φέροντες τοίχους και μάντρες. Η κοκκινόπετρα, σε δύο παραλλαγές: συμπαγής (χρησιμοποιείται για τα υπέρθυρα) και σπογγώδης (λόγω του μικρού της βάρους χρησιμοποιείται στους θόλους και μερικές φορές σε γεμίσματα τοίχων). Η κίσσηρη ή αλίσιρας, γνωστή ως ελαφρόπετρα αντικατέστησε από το 1925 την σπογγώδη κοκκινόπετρα στους θόλους και χρησιμοποιείται στις διαμορφώσεις των βατών δωμάτων πάνω από τους θόλους. Η άσπα (θηραϊκή γη, ποτζουλάνα, τέφρα) είναι το πιο σημαντικό οικοδομικό υλικό γιατί εξορύσσεται εύκολα, έχει εξαιρετικές υδραυλικές ιδιότητες και σε πρόσμιξη με ασβέστη αποτελεί εξαιρετικά ανθεκτικό κονίαμα. Τα υλικά αυτά αναμιγνύονται με ίχνη ασβέστη που έπαιρναν κυρίως από το βουνό του προφήτη Ηλία, στους πρόποδες του οποίου βρίσκεται το Εμπορείο, και με θαλασσινό ή βρόχινο νερό από τις στέρνες.

 Οι κύριοι χώροι της κατοικίας διαθέτουν σκαφοειδείς θόλους οι οποίοι είναι αναγκαίοι για την στήριξη των ορόφων και τη γεφύρωση ανοιγμάτων  έως και 5 μέτρων χωρίς την ύπαρξη οπλισμού. Οι πέτρες που χρησιμοποιούνται κατά την διάταξη αυτή υπόκεινται σε θλιπτική αντοχή και σε συνδυασμό με το ισχυρό συνδετικό κονίαμα δημιουργούν διατάξεις πολύ ανθεκτικές απέναντι στις έντονες σεισμικές δονήσεις που ταλαιπωρούν κατά διαστήματα το νησί. Άλλωστε η ευφυής αυτή αξιοποίηση των υλικών από τους κατοίκους ήταν και η αιτία που οι κατοικίες άντεξαν μετά τον μεγάλο σεισμό του 1956. Με βάση το σχήμα της κατοικίας σε κάθε ορθογωνικό τμήμα στο οποίο αναλύεται το "Γ", στην μεγαλύτερη πλευρά του τοίχου βρίσκεται η γένεση του εκάστοτε θόλου. Κατά μήκος της εσωτερικής πλευράς του θόλου συναντάμε τις ποιο μεγάλες πέτρες διαμέτρου 20 εκ. Για την δημιουργία του υπερκείμενου κάθε φορά ορόφου ο θόλος διαμορφώνεται σε δώμα με «πλάκα» πάχους 20-25 εκ αποτελούμενης από πέτρες ιδίας διαμέτρου, ενώ στο κενό που απομένει μεταξύ τους τοποθετούνται βαθμιδωτά διάφορα μεγέθη πετρών και ένα μείγμα θηραϊκού κονιάματος με χαλίκια κίσσηρης διαμέτρου 0,5-5 εκ. που αφθονούν στη Σαντορίνη. Αξίζει να αναφερθεί η ύπαρξη σταυροθολίου στον δεύτερο όροφο του κτίσματος με μέγιστο ύψος ορόφου 3,80 μ. Οι τοιχοποιίες είναι κατασκευασμένες  από αργολιθοδομές, δηλαδή "κολυμπητές”, χωρίς οι λίθοι να διασταυρώνονται μεταξύ τους με ανάμειξη μικρών και μεγάλων λίθων. Οι μορφές των αργών λίθων δεν έχουν μεγάλες επιφάνειες εδράσεως άρα, είναι επιβεβλημένη η συνεχής παρεμβολή μικρών λίθων. Έχουν μεταβλητό πάχος ανάλογα με το βάρος που πρέπει να φέρουν. Επομένως οι τοίχοι των υποκείμενων ορόφων είναι πιο παχείς (έως 1 μ.) με περισσότερες από μία σειρά πετρών. Σε ορισμένα σημεία των εσωτερικών τοίχων παρατηρούνται τοξωτές εσοχές για την εξυπηρέτηση λειτουργικών αναγκών των κατοίκων. Τα στηθαία έχουν πάχος 20 – 30 εκ.  Όλες οι επιφάνειες των τοίχων είναι επιχρισμένες με λάσπη (μείγμα άσπας με νερό) και ορισμένες φορές, για την ενίσχυση της λάσπης, σφηνώνονται μικρά κομμάτια κοκκινόπετρας κατά διαστήματα στο σοβά. Παρ’ όλη την αντίληψη για την λευκότητα των σπιτιών στις Κυκλάδες, στην περίπτωση των σοβατισμένων τοίχων χρησιμοποιείται ώχρα.

Τα δάπεδα είναι κατασκευασμένα με επίστρωση πατημένης άσπας ή θηραϊκού κονιάματος, στο οποίο έγινε προσθήκη άμμου, για την αύξηση της αντοχής του στην επιφανειακή τριβή.

Τα ανοίγματα έχουν πλαίσια που είναι κατασκευασμένα από λαξευτές κοκκινόπετρες σε περιμετρική διάταξη, ενώ τα πλαίσια τους βρίσκονται σε μικρή υποχώρηση από την πρόσοψη. Οι εξωτερικές θύρες είναι δίφυλλες ενώ οι εσωτερικές μονόφυλλες με ευθύγραμμο υπέρθυρο στην μία πλευρά της τοιχοποιίας και τοξωτό στην άλλη. Τα παράθυρα είναι πάντα ορθογωνικά, με το τζαμωτό τοποθετημένο εξωτερικά, ενώ τα πατζούρια εσωτερικά, λόγω των ισχυρών ανέμων που αναπτύσσονται στο νησί. Σε μία από τις θύρες υπάρχει μικρό ορθογώνιο παράθυρο με τόξο σε μικρή απόσταση και πάνω από αυτήν με στόχο την ανακούφιση του πρεκιού της πόρτας από το βάρος του θόλου. Τέλος, οι πόρτες και τα παράθυρα της οικίας έχουν χρωματισμούς που ανήκουν στο καστανόφαιο χρώμα του ηφαιστειακού βράχου.